Het viel me ineens op dat pabostudenten
die een schrijfopdracht voor hun stagegroep moeten bedenken, bijna altijd
denken aan een brief. Zou dat hetzelfde effect zijn als: bij gereedschap denken
aan een hamer, bij kunst aan een schilderij en bij sport aan voetbal? Er is
misschien nog een reden voor het onmiddellijk opduiken van het brief-idee: het
is een betekenisvolle schrijftaak; een brief is echt aan iemand gericht en je
kunt hem echt versturen, net als een uitnodiging. Maar is het ook een leerzame
schrijfopdracht en verdient hij wel zoveel aandacht dat je hem overal tegenkomt
als voorbeeld van een betekenisvolle schrijftaak?
 |
| Briefje van zevenjarige |
Wat
is eigenlijk een brief?
Met mijn studenten bespreek ik het
idee van een brief. Brieven kunnen ontzettend van elkaar verschillen, nog
afgezien van de vraag wie tegenwoordig nog brieven schrijft. Een brief aan je
oma over wat je in de vakantie gedaan hebt, een brief aan je ex-vriendje waarom
je het uitgemaakt hebt, een boze brief naar de fabriek van je dure winterjas
waarvan de naden al na een half jaar doorlekken, een sollicitatiebrief, een
briefje voor je moeder dat je even bij de buren bent en om zes uur thuiskomt,
een brief aan de gemeente over een zebrapad dat nodig bij de school moet komen.
Het enige dat deze teksten gemeenschappelijk hebben is het gegeven dat een
brief aan iemand gericht is, en dus voorzien is van een aanhef, een datum en
een afsluiting met een groet. Verder lijken ze niet op elkaar. Een brief
beschrijft iets, of legt iets uit, of beargumenteert iets, of smeekt of klaagt
of informeert. Nogal grote verschillen. Als je met kinderen brieven schrijft,
zou het daarom moeten gaan: wat moet de brief doen, en welke toon past bij de
situatie en de lezer?
Wat
je kunt leren van brieven schrijven
Staat deze
verbinding van doel, structuur en toon wel centraal als leerkrachten in het
basisonderwijs hun leerlingen opdragen om een brief te schrijven? Mijn indruk
is dat dit wel gebeurt, maar op een impliciete manier. Iedere volwassene weet
dat informele en formele brieven (of mails) van elkaar verschillen, al was het
maar omdat je ervaring hebt met berichten van de gemeente of de
belastingdienst, en met de vrolijke mailtjes van familieleden of van collega’s
die je dagelijks ziet. Iedereen heeft ervaring met het verschil tussen ‘hoi
broertje’ en ‘geachte heer of mevrouw’, tussen ‘lieve’ of ‘beste’ of tussen
‘tot kijk’ en ‘met vriendelijke groet’. Bij kinderen is die ervaring nog beperkt;
zouden zulke verschillen in woordkeus en toonkeus expliciet gemaakt moeten
worden in een brievenschrijfles? Het zou de les op schrijfgebied interessant kunnen
maken.
Een
brief aan de directeur van de school
Laten we even een
voorbeeldje bekijken. Kinderen van een bovenbouwgroep ergeren zich al een tijd
aan juffen en meesters die op een plat dakje van de school gaan staan om in de
pauzes te roken. Hun lokaal ligt daar vlak onder en de rook kringelt door de
open ramen naar binnen. Gadverdamme, nu stinkt het bij ons ook naar rook! Ze
argumenteren verontwaardigd: roken is slecht voor je, je zou op zijn minst
kunnen zorgen dat anderen er geen last van hebben! Kunnen ze niet ergens anders
gaan staan, of gewoon helemaal niet roken op school? De leerkracht suggereert
dat ze hierover een brief naar de directie zouden kunnen sturen. De context
voor een geweldige schrijfles is geboren. Eerst: wat moet er allemaal in de
brief komen en in welke volgorde. De situatie heel goed beschrijven, dat is
duidelijk. En dan ook heel duidelijk wat we ervan vinden en waarom. Je
standpunt verkondigen blijkt makkelijker dan het beargumenteren. Misschien
moeten we eerst eens kijken of er schoolregels bestaan over roken?
Dat er op het einde
een voorstel moet komen om het probleem aan te pakken, dat snapt iedereen. Maar
het allerbelangrijkst is de toon van de brief. Moet die woedend zijn (‘dit is
belachelijk’), of juist heel aardig (‘dit vinden wij best wel gek’)? Wat zou
het meeste effect hebben? En hoe spreken we eigenlijk de directrice aan: ‘beste
Anne Floor’, of ‘geachte mevrouw de directeur’? Er komen twaalf versies van
brieven, die op al deze punten met elkaar vergeleken kunnen worden, voordat de
brief definitief gemaakt en verstuurd wordt. Het wachten is op het antwoord –
welke toon zou dat hebben?
Brieven kunnen het
onderwerp zijn van leerzame schrijflessen, zo blijkt uit dit voorbeeld. Ik snap
ineens hoe dat komt: omdat een brief altijd een specifieke lezer en een sociale
situatie veronderstelt, en kinderen daardoor vanzelfsprekend bezig zijn met
welke taal bij die lezer en die situatie past. Een enorm belangrijk aspect van
schrijfvaardigheid. Dan moet je daar als leerkracht natuurlijk wel de focus op
leggen.
Hoewel ‘brieven’ in
de 20 ste eeuwse zin van het woord misschien niet veel meer in de bus
vallen, zijn er in de 21 ste eeuw ladingen briefachtige teksten die
mensen met een bepaald doel aan elkaar schrijven. Zo lang het woord ‘brief’ nog
bestaat kunnen we er schrijflessen omheen ontwerpen, die gericht zijn op doel, structuur en toon. Het maakt dan
niet per se uit of de brief levensecht is. Als hij maar wel over iets
betekenisvols gaat.
Brieven
schrijven als leermiddel en niet als doel
Als je brieven gaat
schrijven met je leerlingen, denk dan niet te veel aan formele brieven van
overheidsinstanties of aan of de datum wel op de goede plek staat, maar bedenk
wat je doel is met het inzetten van de briefvorm, bespreek met je leerlingen
wat je wilt bereiken bij de lezer en hoe verschillende woorden daaraan kunnen
bijdragen of afdoen. Probeer verschillende vormen uit op effect en bespreek die
in de groep. Sjonge, ik zie het ineens weer helemaal zitten met die brieven!
Ik hoor wel al
tegensputterende leerkrachten: kinderen moeten toch ook een formele brief leren
schrijven? Dat staat toch in de referentieniveaus? Nou daar kan je
natuurlijk best ook weleens aandacht aan besteden in de bovenbouw. Het
onderscheid formeel-informeel is een interessant en belangrijk aandachtspunt
voor alle soorten teksten. Maar los van een betekenisvolle context werkt het
denk ik niet. Val kinderen op de basisschool niet lastig met het schrijven van
een sollicitatiebrief, zou ik zeggen.
Ik kom later nog
eens terug op het schrijven van brieven en mails in correspondentie tussen scholen
in verschillende landen.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten